نگاهی به فقر و فقرزدایی از دیدگاه اســلام
- ۰۶ سنبله ۱۳۹۱
سید قاسم اخضراتی
بخش پانزدهم و پایانی
زهد در اسلام دو جنبه روحی و عملی دارد. زهد روحی به معنای دل‌کندن از دنیا و مظاهر آن، مانند ثروت و قدرت و مقام است؛ یعنی خود را به آن‌ها وابسته نکند و به دنیاپرستی مبتلا نشود. روشن است که زهد به این معنا با داشتنِ ثروت و تصدّیِ پست و مقام، هیچ منافاتی ندارد و مصداق روشن آن، برخی از پیامبران و اولیا اند. زهد عملی به معنای کم کردن بهره‌مندی از نعمت‌ها و ترک پار‌ه‌یی از لذّت‌هاست. شواهد فراوانی نشان می‌دهد آن‌چه مورد تأکید اسلام است، جنبه روحی زهد است که از عالی‌ترین صفات مؤمن بوده، موجب آزادی انسان از اسارت نفس و دل‌بسته‌گی به مظاهر دنیاست.
۴٫ توکّل
چنانکه در بحث عوامل فقر گفته شد، یکی از اسباب فقر، تنبلی و کسالت است. در بحث پیش‌گیری و درمان فقر نیز بر تقویت روحیه تلاش و فرهنگ کار در جامعه تأکید کردیم. از طرفی می‌بینیم آثار دینی، به توکّل و اعتماد بر خداوند توجه فراوان کرده، این امر را از مکارم اخلاق و مظاهر ایمان شمرده‌اند. هم‌چنین این مطلب که روزی هر کس تعیین شده و مقدّر است و درباره آن هیچ نگرانی روا نیست، مورد تأکید آیات قرآن و روایات قرار گرفته است.
«هیچ جنبنده‌یی بر روی زمین نیست مگر این‌که خداوند روزی او را تضمین‌کرده است.»
در روایتی از پیامبر اکرم (ص) می‌خوانیم: «نگران روزی فردا نباش؛ زیرا هر فردایی همراه با روزی خود می‌آید.»
این مسأله را شاعران چنین به رشته نظم کشیده‌اند:
یکی طفل دندان برآورده بود
پدر سر به فکرت فرو برده بود
که من نان و برگ از کجا آرمش
مروت نباشد که بگذارمش
چو بی‌چاره گفت این سخن نزد جفت
نگر تا زن او را چه مردانه گفت
مخور هول ابلیس تا جان دهد
هر آن‌‌کس که دندان دهد نان دهد
اکنون پرسش این است که با وجود داشتن وکیل توانایی چون خداوند و تضمین روزی به وسیله او، چه نیازی به کار و تلاش وجود دارد؟
اصولاً با توجه به اعتقاد به روزی معین، تلاش فرد هیچ‌‌گونه نقش و اثری نخواهد داشت و بدیهی است که چنین بینشی افراد را غیر مسوول و بی‌تفاوت و امور تولیدی را راکد می‌سازد و خمودی و بی‌نشاطی را در جامعه حاکم می‌گرداند و در نهایت فقر را گریبان‌گیر جامعه می‌سازد.
بدیهی‌ست که این تفسیر از توکّل و روزی تضمین شده، برداشتی انحرافی است؛ زیرا بر این فرض قرار دارد که وقتی انسان اعتمادش به خداست، دیگر نباید دست به کاری بزند. در صورتی که توکّل نه تنها با کار و تلاش منافات ندارد، بلکه عامل تقویت‌‌کننده آن است. آن‌چه از روایات استفاده می‌شود، این است که توکّل مساله‌یی درونی و مربوط به نیت انسان‌است. چنانکه حضرت علی (ع) در تبیین معنای توکّل می‌فرماید: «توکّل تو در این است که روزی‌ات را در دست کسی جز خداوند سبحان ندانی.»
در پایان، در برابر این شبهه اساسی که به‌‌طور کلی دین موجب عقب‌مانده‌گی و فقر جوامع شده است، به عنوان حاصل بحث می‌گوییم:
۱٫ پیشینه تمدّن مسلمانان در طی قرون متمادی و صدور آن به کشورهای دیگر از جمله کشورهای اروپایی، نشان می‌دهد نه تنها دین موجب عقب‌مانده‌گی نمی شود؛ بلکه اعتقاد به دین در کنار عمل به آن، سبب درجات بالایی از پیشرفت و رشد می‌گردد؛
۲٫ تنها مسلمانان و کشورهای اسلامی نیستند که به این گرفتاری مبتلا اند؛ بلکه کشورهای غیراسلامی بسیاری نیز به عللی از جمله سلطه استعمار در فقر مطلق یا نسبی باقی مانده‌اند؛
۳٫ در کشورهای پیشرفته نیز، به‌‌رغم در اختیار داشتن منابع فراوان رایگان و دسترسی به ارقام بالایی از رشد اقتصادی، رفاه همه‌گانی تحقق نیافته است و به طور معمول، گروه خاصی از ره‌آورد توسعه بهره می‌گیرند.
منابع و مآخذ:
در این تحقیق افزون بر قرآن کریم و نهجالبلاغه از منابع زیر استفاده شده است:
ـ آربلاستر، آنتونی: ظهور و سقوط لیبرالیسم، ترجمۀ عباس مخبر، چاپ اول، نشر مرکز،۱۳۶۷٫
ـ تفضلی، فریدون: تاریخ عقاید اقتصادی، چاپ دوم، نشر نی، تهران، ۱۳۷۵٫
ـ پلانتینجا، الوین: فلسفۀ دین، ترجمۀ محمد سعیدی مهر، چاپ اول، موسسۀ فرهنگی طه،۱۳۷۶٫
حلبی، علی اصغر: تاریخ تمدن اسلام، چاپ دوم، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۲٫
ـ دانشگاه شهید بهشتی: مجموعه مقالات اولین همایش اسلام و توسعه، چاپ اول، تهران،۱۳۷۶٫
ـ دفتر همکاری حوزه و دانشگاه: مبانی اقتصاد اسلامی، چاپ دوم، انتشارات سمت، ۱۳۷۴٫
ـ زیگرید، هونکه: فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، چاپ سوم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،۱۳۷۰٫
ـ سعیدی مهر، محمد: علم پیشین الهی، چاپ اول، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی،۱۳۷۵٫
ـ سامویلسن، پل: اقتصاد، ترجمۀ علیرضا نوروزی و محمد ابراهیم جهان‌دوست، چاپ اول،۱۳۷۳٫٫
ـ شکیب ارسلان: تاریخ فتوحات اسلامی در اروپا، ترجمۀ علی دوانی، ناشر: مترجم، ۱۳۴۸٫
– المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سید محمد باقر موسوی، کانون انتشارات محمدی.
ـ غرویان، محسن و… بحثی مبسوط در آموزش عقاید، چاپ اول، دارالعلم، ۱۳۷۱٫
ـ فرجادی، غلام‌علی: درآمدی بر نظریه‌های رشد و توسعۀ اقتصادی، چاپ اول، نشر البرز، تهران، ۱۳۷۰٫
ـ قربانی، زین‌العابدین: تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
ـ گوستاولوبون: تمدن اسلام و عرب، ترجمۀ سید هاشم حسینی، کتاب‌فروشی اسلامیه.
ـ گریفین، کیت: راهبردهای توسعه، ترجمۀ حسین راغفر و محمد حسین هاشمی، چاپ اول، نشر نی، تهران، ۱۳۷۵٫
ـ مارتین، راوالیون: مقایسۀ فقر، ترجمه حمید رضا شرف‌زاده، چاپ اول، وزارت جهاد سازنده‌گی، ۱۳۷۶٫
ـ مصباح یزدی، محمد تقی: آموزش عقاید، چاپ پانزدهم، نشر سازمان تبلیغات اسلامی،۱۳۷۶٫
– معارف قرآن، چاپ مکرّر، موسسۀ در راه حق، قم، ۱۳۷۳٫
ـ مطهری، مرتضی: بیست گفتار، چاپ پنجم، انتشارات صدرا، ۱۳۵۸٫
– سیری در نهجالبلاغه، چاپ چهارم، انتشارات صدرا، ۱۳۶۶٫
– مجموعه آثار، جلد اول، چاپ ششم، انتشارات صدرا، ۱۳۷۴٫
ـ موسایی، میثم: دین و فرهنگ توسعه، چاپ اول، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۴٫
ـ می یرز، دنی و سه نویسندۀ دیگر: دورۀ کامل علم اقتصاد، ترجمۀ مهدی تقوی و عبدالله کوثری، چاپ اول، نشر پیشبرد، ۱۳۷۰٫
ـ نهرو، جواهر لعل: نگاهی به تاریخ جهان، ترجمۀ محمود تفضلی، چاپ هشتم، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۶٫
Comments are closed.